مسجد جامع «اشترجان » در 36 كيلومتري جنوب غربياصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد كتيبههاي تاريخي آن، در سال 715 به دستور خواجه فخرالدينمحمدبن محمودبن علي اشترجاني ساخته شده است اين مسجد يكي از نمونه هاي نفيس معماري ايلخاني از اواخرسلطنت محمد خدابنده (اولجايتو) به شمار ميآيد.
در كتيبهاي كه نام باني مسجد در آن آمده، از خواجهمحمد اشترجاني،، با عنوان «الصاحب الاعظم ملك الوزراءفي العالم» ياد شده است. وي كه از مستوفيان و منشياناميران ايلخاني بود چند هم حكومت لنجان را برعهدهداشت. با اين كه «خواجه» در مقام وزارت نبود، دركتيبههاي اين بنا عناوين خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاين رو گمان ميرود اين عنوانها در آن زمان تنها بهوزيران اطلاق نميشد و ديگر دولتمردان نيز آن را وامميگرفتهاند.
مسجد ايلخاني، مكمل مسجد كهنتري است كه دربازسازيها و دگرگونيها بخشهاي بسياري بر آن افزودهشده است. هنگام تعمير بنا در 1333 شمسي در كتيبهايآجري به سبك كتيبههاي دوره سلجوقي در زير تزييناتايلخاني نماي خارجي سر در شمالي آشكار شد. از تحولاتبعدي بنا اطلاعات دقيقي در دست نيست، ولي به استنادكتيبهاي به زبان فارسي در شبستان شرقي بنا، قسمتشرق و غرب مسجد ايلخاني و در حكومت ابوالنصر حسنبهادرخان با پشتيباني مالي شخصي به نام كمالالديناسماعيل بن ظهير الدين ابراهيم اشترجاني تعمير شدهاست.
از ميان كساني كه از مسجد جامع اشترجان ياد كردهاند،بايد از اين بطوطه نام برد كه آن را در 727 قمري، ديده و درسفرنامهاش از آن به عنوان «مسجدي زيبا كه آبي از وسطآن ميگذرد»، ياد كرده است جويي كه ابن بطوطه بداناشاره كرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالي آن جريان دارد.
وسعت مسجد جامع اشترجان 500/1مترمربع (30×50متر) است. اين بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در ديوارياز خشت محصور گشته است. مسجد داراي دو ورودي است.ورودي اصلي در شمال بنا و ورودي ديگر در شرق آن قرارگرفته است. هيچ يك از اين دو بر محورهاي اصليساختمان جاي ندارد. دو ايوان بر محور شمالي - جنوبي و 3شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مركزي ساخته شدهاست. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ايوان جنوبي جايدارد. بدين ترتيب، اين عناصر بر محور بودن كلي طرحدروني مسجد تأكيد دارند.
سردر ورودي اصلي كه در نيمه شرقي ضلع شمالي بناقرار گرفته و بيش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ايوانيكه سر در را تشكيل ميدهد، بقاياي دو مناره ديده ميشودكه تنها يك سوم آنها هنوز برپاست.
تزيينات اين سردر با عناصر آجركاري، كاشي كاري و بااستفاده از نقش مايههاي هندسي و نوشتاري و اندكيگياهي شكل يافته است. طاق نماهاي متعدد با قوسهايجناغي كه بر ستونهاي باريك توكار چند ضلعي و يادايرهاي فرود آمده و در قابهاي مستطيل شكل جايگرفته است، نقش عمده را در تقسيمبندي متقارن سطوحايوان ايفا ميكند. فضتي طاق مقرنس ايوان از 6 طبقهتشكيل شده كه طاسهاي آن با تركيبي از نقشهايهندسي از كاشي آبي، در دو رنگ لاجوردي و فيروزهاي، وآجر تراشيدة بيلعاب مزين شده است. درون سوي طاقاصلي ايوان و همه سطوح مسطح اين سردر (لچكيها وپهنه طاق نماها، قابها و الواح مختلف) نيز با نقوشتزييني هندسي و يا كتيبههاي متعدد به دو خط ثلث و كوفيبنايي از آجر تراشيده و يا از تركيب آجر بيلعاب و كاشي دردو رنگ آبي (لاجوردي و فيروزهاي) تزيين شده است.امروزه تمامي تزيينات كاشي كاري مسجد به استثناي يكمورد در سردر شمالي متمركز گشته است. مورد استثنايي يادشده، كتيبهاي از كاشي است كه بر درون سوي طاق ايوانجنوبي مسجد قرار داشته، و اكنون تنها چند كلمه از آن باقياست. سردر اصلي به تنهايي 19كتيبه از كتيبههاي مسجدرا در خود جاي داده است. در اين ميان كتيبه تاريخي حاوينام باني مسجد كه با كاشي لاجوردي بر زمينه فيروزهاي وبه خط ثلث بر نواري پهن بر قسمت مياني مدخل ايوان و برفراز طاق نماي ورودي مسجد جلوه ميكند، از اهميتبهسزايي برخوردار است. دو كتيبه كوچك، در لابه لايتزيينات هندسي قاب همين طاق نما، نام سازنده و نيزتزيين گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناءالمعروف حداد» و «عمل حاجي محمد قطاع تبريزي»جاودانه ساخته است. اين دو، كار ساختمان و تزيينآجركاري و كاشيكاري اين سردر و احتمالاً مسجد ايلخانيرا عهدهدار بودهاند.
سردر اصلي مسجد جامع اشترجان از اهميت ويژهاي درسير تحول معماري ايران برخوردار است. تأكيد بر ورودياصلي و ساختار ايوان آن با منازة دوگانه و گرايش به ارتفاعدر اين قسمت از بنا از دوره سلجوقي آغاز شده بود. يكي ازاولين نمونههاي شناخته شده از اين نوع ايوان ورودي درمسجد سلجوقي امام حسن اردستان باقي مانده است.ساختمان سردر باقي مانده از مسجد نظاميه ابرقو، سردرموسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، منارههاي فروريختهسردر مسجد جامع كرمان، سردر مسجد جامع يزد و نيزايوان ورودي مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهاننمونههايي هستند كه از قرن 8 قمري به بعد اين روند راادامه دادند.
تزئينات كاشيكاري سردر مسجد جامع اشترجان ازنمونههاي شاخص اين نوع تزئين در دوره ايلخاني است كهبا تزئين كاشي بناهاي مهم اين دوره مانند گنبد سلطانيه،مسجد جامع ورامين و نيز مقبرة پير بكران قابل مقايسهاست. استفاده از آجر لعابدار كه نمونههاي اوليه آن دربناهاي سلجوقي مشاهده ميشود، در دوره خوارزمشاهياوج گرفت و در دوره ايلخاني تحول بيشتري يافت.پيشرفت هنر كاشي كاري در قرون بعدي همچنان ادامهيافت. در كنار كاشيهاي لاجوردي و فيروزهاي مسجدجامع اشترجان، نخستين نمونه تاريخدار كاشي «زعفراني»نيز ديده ميشود.
در داخل مسجد در قسمت شرقي ورودي شماليپلكاني قرار دارد كه به يك شبستان زمستاني در زير اينبخش منتهي ميشود. صحن مركزي نسبت به فضاهايسرپوشيده اطراف آن از مساحت كمتري برخوردار است.شبستان شمالي 3 چشمه طاق و شبستانهاي شرقي وغربي هر يك دو چشمه طاق عمق دارند. كليه طاقهايشبستانها بر پيل پايههاي 4 ضلعي قرار گرفتهاند. طاقنماهاي كور سراسر سطوح ديوارهاي داخلي مسجد را در 3طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده،گويي چشمه طاقها در آن سوي ديوارها نيز ادامه يافتهاست.
نماي پيرامون صحن را يك ايوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبي، يك ايوان كوچك با ارتفاع كمتر و دودهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالي، و 4 دهنه طاقمشابه بر هر يك از اضلاع شرقي و غربي تشكيل ميدهد.هر يك از طاقها در نماي رو به صحن آن در قابيمستطيل شك قرار گرفته كه بر قرنيزي به ارتفاع 20/1 مترفرود ميآيد.
ايوان شمالي با دو ورودي در هر يك از ديوارهاي شرقيو غربي آن به قسمتهاي ديگر شبستان راه مييابد. طاقآهنگ اين ايوان اندودي از گچ دارد كه در آن زمينهايشطرنجي به تقليد از آجرچيني و بندهاي آن كنده شدهاست. بر اين زمينه به كمك تزئينات گچبري جمله«اللهاكبر» به خط كوفي بنايي به طور مكرر نقش بستهاست. كتيبهاي گچي حاوي آيه 56 از سوره احزاب (33) بهخط ثلث روي زمينهاي به رنگ آبي با بن مايههاي گياهيبر درون سوي طاق اين ايوان جاي گرفته است. اين كتيبهدر قاب باريكي با طرح هندسي و به رنگ قرمز قرار دارد.بقاياي كتيبه گچي ديگري نيز بر قسمت بالايي ديوارشمالي ايوان روي زمينهاي به رنگ آبي ديده ميشود. نوارپهني با طرح هندسي سرتاسر 3 ديوار ايوان را در قاعدهطاق تزئين ميكند. بر جرزهاي داخل ايوان و در مربعهايكوچكي اسامي «الله، محمد، علي، ابوبكر، عمر» به طورپراكنده گچبري شده است.
ايوان اصلي مسجد سرتاسر ضلع جنوبي صحن رااشغال كرده است. اين ايوان با دو ورودي در اضلاع شرقي وغربي و 3 ورودي در ضلع جنوبي آن، از يك طرف بهشبستانها و از طرف ديگر به گنبد خانه مقصوره راهميگشايد. مدخل اصلي مقصوره كه در قسمت مياني ضلعشمالي ايوان واقع شده، از ارتفاع بيشتري برخوردار است.طاق و ديوارهاي جناحي ايوان تعمير و تجديد بنا شدهاست. بقاياي چند كلمه از يك كتيبه به خط ثلث از كاشيفيروزهاي بر زمينه گچي با نقش گياهي زرد رنگ كه بردرون سوي طاق ايوان باقي مانده است، حكايت از اين داردكه كتيبهاي زيبا در اين قسمت وجود داشته، و احتمالاً كتيبهديگري نيز بر قرار طاقهاي ورودي بر 3 ديوار ايوانميچرخيده است. از اين كتيبه امروز فقط زمينه گچي آنباقي مانده است، سطوح جرزهاي ايوان در گوشه شماليغربي و شمال شرقي در قاب باريكي جاي داده شده استكه به خط كوفي بنايي آيات 1 تا 9 سوريه يس 036) و آيه23 و قسمتي از آيه سوره حشر (59) و اسماء الحسني رادربردارد. در بندهاي آجرهاي اين جرزها كلمات الله،علي،رسولالله، محمد، الملكلله با گچ نوشته شده است.
مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شكلساخته شده است. ديوارهاي گنبدخانه از خشت است و رويآنها را لايهاي از گچ به ضخامت 5/3 سانتيمتر كه در اصلبه رنگ نخودي مايل به خاكستري بوده، پوشانده است.وروديهاي سه گانهاي كه در هر يك از ديوارهاي شمالي،شرقي و غربي گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ايوانجنوبي و مسجد و شبستانهاي اطراف آن ميسر ميساختهاست. امروزه وروديهاي جانبي در شرق و غرب مقصورهمسدود شده است. وروديهاي اصلي در قسمت ميانيدوارها قرار گرفته، و از وروديهاي جانبي پهنتر است.
طرح سه گانه اين وروديها در جانب جنوبي گنبدخانهبه وسيله محراب و دو طاق نماي تزئيني دو طرف آن تكرارشده است.
مقصوره در مقطع عمودي از 3 قيمت متمايز تشكيلشده است: منطقه مربع شكل پايه بنا، منطقه كثيرالاضلاعانتقالي ميان پايه و دايره گنبد و گنبد. منطقه انتقالي از دوطبقه 8 ضلعي و 16 ضلعي تشكيل شده است. طبقه اول 4سكنج مقرنس دارد و 4 طاق نماي ساده، و طبقه دوم 4سكنج و 8 طاق نماي ساده دارد. قسمت شرقي و غربيطبقه اول باز است و امكان ورود نور كافي را به مقصورهفراهم ميسازد. منطقه كثيرالاضلاع انتقالي بدين ترتيبتبديل زمينه مربع را به دايره براي اجراي نهايي پوششگنبد امكانپذير ساخته است. استقرار گنبد به كمك سكنجبر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامه سنت ديرينه معماريپيش از اسلام ايران، تحول چشمگيري در دوره اسلامييافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجانآنچه را كه در دوران پيش در بناهايي چون: مقبره سامانياندر بخارا، مقبره عرب اتا در تيم، نزديك سمرقند، مقبرهدوازده امام در يزد، و به ويژه در گنبد خانههاي مقصورههايمساجد سلجوقي تجربه شده بود، به كار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم 16 گوش مستقل در منطقه انتقالي -كه اولين نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهانمشاهده ميشود- سرآمد تحولات عظيمي در روشهايپوشش طاقي بناها و نيز ارتفاع آنها گرديد. تركيب مقرنسسكنجهاي طبقه 8 گوش مسجد جامع اشترجان اوليننمونه سكنج مقرنسدار شناخته شده در مقصوره سلجوقيمسجد جامع گلپايگان، و سپس نمونههاي ايلخاني آن راهمچون مسجد جامع ورامين به ياد ميآورد.
بر 4 قوس طاق نماهاي طبقه 8 ضلعي منطقه انتقالي،روي محورهاي اصلي بنا، يك كتيبه گچبري به خط ثلث برزمينه گياهي آبي رنگ آيات 18 تا 22 سوره توبه (9) نقشبسته است. در كتيبه اصلي مقصوره مسجد جامع اشترجانكه برپايه گنبد آن واقع است، آيه 1 تا قسمتي از آيه 6 سورهفتح (48) با گچ به خط كوفي بافته بر زمينهاي از نقوشگياهي نوشته شده است. در لابهلاي حروف بخش پايانيكتيبه، در قسمت بالا، تاريخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدينصورت نوشته شده است: «و ذلك في اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبعمائة). دو نوار باريك گچبري تزئيني،يكي به رنگ قرمز و آبي و ديگري به رنگ قرمز و سفيد ونخوردي بر بالاي اين كتيبه به دور گنبد ميچرخد.
اين بنا با 47 كتيبه حاوي مضامين مختلف قرآني،مذهبي و تاريخي با انواع سبكهاي نگارش از غنايخاصي براي مطالعات كتيبه شناختي در خور مقايسه بابناهاي ديگر ايلخاني چون گنبد سلطانيه، مسجد جامعورامين و مقبره پيربكران در اصفهان است.
برگرفته از دائرةالمعارف بزرگ اسلامي جلد نهم با تلخيص
Golestan Quran Weekly, Serial 115, No71